التبعية الفكرية: المفكرون العثمانيون المتأخرون بين الفقه وعلم الاجتماع
الملخص
أدت الحداثة إلى إحداث تبعية العالم الإسلامي فكريًا للغرب فيما ما يخص النظريات الاجتماعية. الفعل الإنساني (العمل) هو موضوع البحث في كل من الفقه وعلم الاجتماع الغربي (من بين كل تلك العلوم التي تحاول أن تطبّق المناهج التجريبية المستمدة من العلوم الطبيعية على نطاق المجتمع البشري، بما فيها التربية والقانون). وعلى الرغم من اختلافهما من نواح عديدة، فإنهما يمتدان على نطاقات فكرية متداخلة، فقد غزا علم الاجتماع بأشكاله المختلفة المجالَ الذي يحتله الفقه عادةً، وحلَّ ممثلوه المهنيون، كالأكاديميين والقانونيين والتربويين والكُتّاب، محلَّ الفقهاء. تشير هذه المقالة إلى النزاع الجدلي بين الفقه وعلم الاجتماع الغربي الذي شكل تاريخ الفكر الإسلامي منذ القرن التاسع عشر، وتكشف عن ذلك النزاع الكامن بضرب أمثلة من المفكرين العثمانيين المتأخرين، أمثال ضياء غوق ألب (Ziya Gökalp)، وسعيد حليم باشا(Said Halim Pasha)، وإسماعيل حقي الإزميري (İzmirli İsmail Hakki). وقد أحدث ذلك النزاع في الحالة العثمانية شقًّا جديدًا في المجتمع الفكري الإسلامي بين دعاة علم الاجتماع ودعاة الفقه. لكن الكثير من المفكرين، وحتى بعض الفقهاء، حاولوا أن يوجدوا توليفةً بين كلا المجالين. وبعد انهيار الإمبراطورية العثمانية تبنَّت الجمهورية التركية الحديثة سياسة التغريب بالجملة، والتي كان أحد عناصرها تبني علم الاجتماع الغربي ليحل محل الفقه في تفسير عمل الإنسان وأمره به. هذا التدخل في الحياة الفكرية زاد من تبعية المفكرين الأتراك المعاصرين للدولة، وهو وجه آخر من أوجه تبعيتهم التي تفصِّل فيها هذه المقالة.
أدت المواجهة التي تزايدت في كثافتها بين الحضارتين الإسلامية والغربية خلال القرن التاسع عشر أخيرًا أيضًا إلى ربط الفقه وعلم الاجتماع الأوروبي بين المفكرين العثمانيين.
المقاييس
##plugins.themes.bootstrap3.article.details##
التبعية الفكريةالعثمانيونتركياعلم الاجتماعالفقهالحداثةالتغريبالأتراك المعاصرونضياء غوق ألبأحمد جودت باشا
ابن نجيم، زين الدين. الأشباه والنظائر. دمشق: دار الفكر، 1983.
ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم بن محمد المصري الحنفي، (ت 970/1563). الأشباه والنظائر، تحقيق: محمد مطيع الحافظ. دمشق: دار الفكر، 1983.
زادة، طاشكبري وبن مصطفى، أحمد. مفتاح السعادة ومصباح السيادة في موضوعات العلوم. القاهرة: دار الكتب الحديثة.
‘Abdü’s-Settâr. Mecelle Şerhi Teşrîh. İstanbul: Mihran Matbaası, 1879.
Albayrak, Sadık. Son Devrin İslam Akademisi. İstanbul: Şamil Yayınları, 1972.
Berkes, Niyazi. The Development of Secularism in Turkey. New York: Routledge, 1998.
Büyükcoşkun, Kudret (ed.). Mantık Metinleri. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
Çelik, Hüseyin. Ali Suavî ve Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınevi, 1994.
Ceyhan, Abdullah. Sırât-i Müstakîm ve Sebîlü’r-reşâd Mecmûaları Fihristi. Ankara: 1991.
Comte, Auguste. L’Islamisme au point de vue social, éd. Christian Cherfils. Paris: Albert Messein Editeur, 1911.
Efendi, Ali Haydar and Küçük, Emîn Efendi-zâde. Dürerü’l-Hükkâm Şerh-u Mecelleti’l-Ahkâm. İstanbul: Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ, 1912.
Erdem, Sami. “Ali Suavi’nin Usul-i Fıkh’a Dair Bir Risalesi.” In Divan 2 (1998).
Findley, Carter Vaughn. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: the Sublime Porte 1789-1922. Princeton: Princeton University, 1980.
Fındıkoğlu, Z. Fahri. Auguste Comte ve Ahmet Rıza. İstanbul: Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Derneği, 1962.
Gökalp, Ziya. “İctimâ-i Usûl-i Fıkıh.” In İslam Mecmû‘ası, 1332/1914 (3).
________. The Principles of Turkism, trans. Robert Devereux. Leiden: E. J. Brill, 1968.
________. Turkish Nationalism and Western Civilization, trans. Niyazi Berkes. London: George Allen and Unwin, 1959.
________. “Fıkıh ve İctimâiyyât.” In İslâm Mecmûası, 1332/1914 (2).
Hanioğlu, Şükrü. Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981.
Heyd, Uriel Heyd. Foundations of Turkish Nationalism: the Life and Teachings of Ziya Gökalp. London: Luzac, 1950.
Hourani, A. Khoury P. S. and M. C. Wilson (eds.). The Modern Middle East: A Reader. London, New York: Tauris Publishers, 1993.
İnalcık, Halil. “Turkey.” In Robert E. Ward and Dankwart A. Rustow (eds.). Political Modernization in Japan and Turkey. New Jersey: Princeton University Press, 1964.
________. The Ottoman Empire: Classical Age 1300-1600. London: Weidenfeld and Nicolson, 1973.
İzmirli, İsmail Hakkı. “İctimâ‘î Usûl-i Fıkıha İhtiyaç Var mı?.” In Sebîlü’r-reşâd, No. 298.
________. “Fıkıh ve Fetâvâ.” In Sebîlü’r-reşâd Mecmûası, No. 292.
Kara, İsmail. İslamcılara Göre Meşrutiyet İdaresi, (unpublished Ph.D. Dissertation), İstanbul Üniversitesi, 1993.
________. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi. İstanbul: Risale Yayınları, 1988.
Karaman, Hayrettin. İslam Hukukunda İctihad. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1975.
Kınalızâde, ‘Ali Efendi (979/1572). Ahlâk-ı ‘Alâ’î. Bûlâq: Matba‘ah al-Bûlâq, 1248/1832.
Korlaelçi, Murtaza. Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
Lewis, Bernard. The Emergence of Modern Turkey. London: Oxford University Press, 1968.
Mardin, Şerif. Religion, Society and Modernity in Turkey. Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2006.
__________. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri: 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
________. The Genesis of Young Ottoman Thought. Princeton: Princeton University, 1962.
Mert, Nuray. Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış: Cumhuriyet Kurulurken Laik Düşünce. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994.
Neumann, Christoph. Das indirekte Argument. Ein Plädoyer für die Tanzîmât. Die geschichtliche Bedeutung von Ahmed Cevdet Paşas Târîh. LIT-Verlag: Münster, 1994.
Okay, M. Orhan, Süleyman Hayri Bolay, and Suat Anar. “Gökalp, Ziya,” TDV İslâm Ansiklopedisi, 14, 124-137.
Okay, Orhan. “Batılılaşma Devri Fikir Hayatı Üzerine Bir Deneme.” In Ekmeleddin İhsanoğlu (ed.), Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Ircica, 1998.
________. “İktisatta Millî Düşünceye Doğru.” In Türk Kültürü 18, No: 207-208 (Ocak-Şubat, 1980).
Pacha, Said Halim Pacha (Ancien Grand Vizier). Les Institutions Politiques dans la Société Musulmane. Rome: n. p., 1921.
Parla, Taha. Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
Paşa, Ahmed Cevdet, (d. 1312/1895). Mi‘yâr-ı Sedâd. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matba‘ası, 1303.
___________. Adab-ı Sedâd min İlmi’l-Adab. İstanbul: Matba‘a-yi ‘Âmire, 1294.
Pîrî-zâde, Mehmed Sahib Efendi. Mukaddime-i İbn-i Khaldun Tercümesi. İstanbul: Takvîmkhâne-yi ‘Amire, 1275/1858.
Polat, Nazım H. “İctihad,” TDV İslâm Ansiklopedisi, Vol. 21, 446-448.
Robinson, Richard D. Robinson. The First Turkish Republic: A Case Study in National Development. Cambridge: Harvard University Press, 1965.
Sabri Efendi, Mustafa. Dini Müceddidler. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1969.
Seligman, Edwin R. A. Seligman. “What are the Social Sciences?.” In Edwin R. A. Seligman (ed.), Encyclopedia of Social Sciences, Vol. 1 (New York: The Macmillan Company, 1937).
Şentürk, Recep. “Fıkıh ve Sosyal Bilimler Arasında Son Dönem Osmanlı Aydını.” In İslam Araştırmaları Dergisi, 2000, (No. 4) 133-171.
___________. “İctimâiyyât Mecmûası.” In TDV İslâm Ansiklopedisi, 2000, Vol. 21, 448-49.
___________. İslam Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Şerafeddin [Yaltkaya]. “İctimâ‘î İlm-i Kelâm.” In İslam Mecmû‘ası, (1333/1914) (15).
Süngü, İhsan. “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar.” In Tanzimat I. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Türk Edebiyatı Tarihi: 19. Asır. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1956.
Toprak, Binnaz. Toprak, İslam and Political Development in Turkey. Leiden: E. J. Brill, 1981.
___________. İslam and Political Development in Turkey. Leiden: E. J. Brill, 1981.
Tunaya, Tarık Zafer. İslamcılık Cereyanı: İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatı Boyunca Gelişmesi ve Bugüne Bıraktığı Meseleler. İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi, 1998.
___________. Türkiye’de Siyasal Partiler. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988.
Türköne, Mümtaz’er. Türkiye’de İslamcılığın Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1979.
Ziyâüddîn, Mehmed. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi. İstanbul: Kasbar Matba‘ası, 1894.